Ուտի համայնքի ներկայացուցիչը կարծում է, որ Դադիվանքում ալբանացի հոգևորականը ծեսեր պետք է չկատարի

«Պատմական Աղվանքի ուտի ժողովրդի վերածնունդ» հասարակական կազմակերպության նախագահ Սուսաննա Աբրահամյանն «Արմենպրես»-ի հետ զրույցում անդրադարձել է հայ և ուտի ժողովուրդների պատմական ընդհանրություններին, հոգևոր-մշակութային սերտ կապերին ու մեկնաբանել Ադրբեջանի կողմից Դադիվանքում ուտի հոգևորական նշանակելու հանգամանքը:

-Տիկին Աբրահամյան, հինավուրց ժամանակներից ուտիները ապրում էին հայ ժողովրդի կողքին: Նրանց միջև զարգացել էին շատ սերտ մշակութային և հոգևոր կապեր: Հայտնի է նաև, որ ուտիները Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են: Տիկին Աբրահամյան, որպես Հայաստանի ուտիների համայնքի ղեկավար, խնդրում ենք մեզ պատմել Հայաստանում ապրող ուտիների և նրանց պատմության մասին:

-Ուտիները Կովկասի ամենահին բնիկ ժողովուրդներից են՝ քրիստոնյա հավատացյալներ, Կովկասյան Ալբանիայի նյութական և հոգևոր մշակույթի պատմության անմիջական ժառանգորդներ, որոնք ժամանակին գոյություն ունեին ժամանակակից Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում ՝ հյուսիսային Դաղստանում: Ուտի ժողովրդի պատմությունը հասնում է հնագույն ժամանակներ: Ուտիների նախնիների՝ ուտիացիների մասին առաջին տեղեկությունները հայտնաբերվել են հին հույն պատմաբան Հերոդոտոսի  հայտնի «Պատմության» մեջ (մ.թ.ա. 5-րդ դար), հին հույն գրող Ստրաբոնի «Աշխարհագրության» մեջ Կասպից ծովի և Կովկասյան Ալբանիայի նկարագրությունը, հռոմեացի հեղինակ Պլինիոսի (մ.թ.ա. 1-ին դար), Կլավդիոս Պտղոմեոսի (2-րդ դար), Գայոս Պլինիոս Սեկունդոսի (1-ին դար) և շատ այլ հին հեղինակների գործերում:

Ուտիները Կովկասյան Ալբանիայի  ստեղծողներից էին, որը որպես միասնական պետություն զարգացավ մ.թ.ա. 2 -րդ դարում: Այդ պետությունը միասնական թագավորության մեջ միավորեց 26 ցեղերի՝ լեզգիներին, ցախուրներին և մյուսներին, որոնք այժմ ապրում են իրենց պատմական հայրենիքում: Կովկասյան Ալբանիայի հին պատմության մասին են վկայում նաև Ադրբեջանի տարածքում հայտնաբերված ու նրա թանգարաններում ներկայացված նմուշները: Կովկասյան Ալբանիայի մայրաքաղաք Կապաղակը գտնվում էր ուտիների պատմական  հայրենիքի տարածքում: Կապաղակի մասին հիշատակել են հին պատմաբաններ Պլինիոսը և Պտղոմեոսը: Քաղաքը գոյություն ուներ ավելի քան 1800 տարի, որից 600 տարի Կապաղակ Կովկասյան Ալբանիայի մայրաքաղաքն էր: Կապաղակից 15 կիլոմետր հեռու Նիջ գյուղն է, որտեղ առայսօր ապրում են ալբան-ուտիների հետնորդները: Ուտիների պատմությունն անքակտելիորեն կապված է հայ ժողովրդի պատմության հետ: Ալբանացի ուտիները 450 թվականին մասնակցեցին Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած ազգային-ազատագրական ապստամբությանը: Ուտի ժողովրդի նշանավոր դեմքերից, ովքեր մասնակցել են հայ ազգային-ազատագրական պատերազմների, եղել են՝ Սարգիս Կուկունյանը Սարդարապատի ճակատամարտի հերոս, գեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյանը, հայտնի պատմաբան և գրականագետ Նիկողոսովը: Ուտիները, որոնք ապրել են ոչ վաղ անցյալում՝ Վարդաշենում, Կուտկաշենի շրջաններում, Բաքվում և Ադրբեջանի այլ բնակավայրերում, ինչպես 1918-1920-ականների կոտորածների, այնպես էլ՝ 1988-1992 թվականներին, Ադրբեջանում տեղի ունեցած հայտնի իրադարձությունների ժամանակ, կիսելով ադրբեջանահայության ճակատագիրը տեղափոխվել են Հայաստան՝ ստանալով փախստականի կարգավիճակ: Շատ ուտիներ տեղափոխվեցին Ռուսաստան՝ Մոսկվա, Կրասնոդար, Ռոստով, Ստավրոպոլ և Ռուսաստանի այլ քաղաքներ ՝ ամենուր ստեղծելով իրենց համայնքները: Հայաստանում, որը դարձավ ուտիների երկրորդ տունը, նրանք բնակություն հաստատեցին մասնավորապես Տավուշի մարզի գյուղերում՝ Պտղավանում, Բագրատաշենում, Հաղթանակում և այլուր: Այստեղ նրանք, ապրելով հայերի մեջ սիրով և ներդաշնակությամբ, ստեղծել են իրենց սեփական համայնքը, որը ուտիներին հնարավորություն է տվել ուսումնասիրել իրենց ավանդույթները, պատմությունը, մայրենի լեզուն, կազմակերպել՝ հանդիպումներ և մշակութային միջոցառումներ, համերգներ, հանդիպումներ հայրենակիցների հետ Հայաստանից, ինչպես նաև Ռուսաստանից, Վրաստանից և այլ երկրներից՝ տեղում ներքին խնդիրները լուծելու համար: Համայնքի հանդիսավոր բացման կապակցությամբ 2018-ի դեկտեմբերի 23-ին Բագրատաշենում տեղի ունեցավ մշակույթի նախարարության կողմից հովանավորվող առաջին միջոցառումը՝ համերգային ծրագրով, որին հրավիրվել էին հայտնի ալբանացի պատմաբաններ, ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ: Միջոցառումը ոգեշնչեց համայնքի անդամներին` խրախուսելով նրանց սովորելու իրենց մայրենի լեզուն, ինչը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում աշխարհում:

Ըստ ժամանակակից լեզվաբանության, ալբաներենը ժամանակակից ուտի լեզվի նախնին էր: Ըստ Հին աշխարհի պատմության հեղինակների և  հայկական սկզբնաղբյուրների՝ ներառյալ Մովսես Կաղանկատվացին, Ալբանիայում հոգևոր պաշտամունքի լեզուն եղել է հին հայերենը: Ալբանական այբուբեն է ստեղծել Մեսրոպ Մաշտոցը՝  ալբանացի թարգմանիչ Բենիամինի  միջոցով, որը խոսում էր և՛ ալբաներեն, և՛ հայերեն: Դվինում հոգևորականների  Առաջին խորհրդի (506թ.) նյութերի տվյալներից դատելով, 6-րդ դարում ալբաներենը ալբանական եկեղեցու պաշտոնական լեզուն էր: Արաբների կողմից Կովկասյան Ալբանիայի նվաճմամբ ավարտվեց պետության միասնությունը, ընդհատվեց նրա զարգացման բնականոն ընթացքը, սկսվեց տեղական ցեղերի, այդ թվում ՝ ուտիների ապաէթնիկացման գործընթացը, բնակության տարածքն ու նրանց թիվն աստիճանաբար սկսեց նվազել:

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Ադրբեջանի իշխանությունների ՝ Դադիվանքի հինավուրց հայկական վանքում ուտի հոգևորական նշանակելու փորձերը, և ընդհանրապես, Լեռնային Ղարաբաղի հայկական եկեղեցիների և վանքերի սեփականության խեղաթյուրման փորձերը և հայկական կրոնական ժառանգությունը «ալբանացնելու» փորձերը:

-Հարցին պատասխանելուց առաջ՝ կրկին պետք է անդրադառնալ ուտիների պատմությանը: Անդրկովկասի երկրների՝ Բյուզանդիայից գաղափարական տարանջատման քաղաքականության շնորհիվ, արաբական խալիֆի որոշմամբ, ալբանական եկեղեցին 705 թվականին անցավ հայկական եկեղեցու վերահսկողության տակ և դարձավ նրա ինքնավար մաս, իսկ հայերենը՝  պաշտոնական լեզու: Ըստ Կամիլլա Տրևերի՝ 7-րդ դարից հետո Ալբանիայում հին հայերենը դարձել է եկեղեցական արարողությունների լեզու:

Կովկասյան Ալբանիան իր քրիստոնեացման ժամանակ զբաղեցնում էր ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքը Քուռ գետից հյուսիս մինչև Շաքի-Կապաղակի Դերբենտի դարպասը, որը հենց այն տարածքն էր, որտեղ տարածվեց ուտիների քրիստոնեական մշակույթը: Տեղական ավանդույթը կապում է այս տարածաշրջանում քրիստոնեության տարածումը Եղիշե առաքյալի քարոզչության հետ, որը, ըստ ենթադրությունների, ձեռնադրվել է Երուսաղեմի առաջին պատրիարքի ՝ Հակոբոս առաքյալի կողմից: Եղիշե Առաքյալին են վերագրում Գիշայում եկեղեցի կառուցելը: Սա հենց այն տարածքն է, որտեղ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը կային և մասամբ մնացել էին տասնյակ եկեղեցիներ, վանքեր և այլ սրբավայրեր՝ նվիրված նրա քարոզչական գործունեությանը և կրում էին նրա անունը: Վարդաշենում (այժմ ՝ Օղուզ), մեծ անվանումով վանք կա՝ Սուրբ Էլիշա Կալա-Գերգեց. Վարդաշենի մեծ գերեզմանոցում կա փոքրիկ Կիցկե-Գերգեց եկեղեցի, որը, ըստ լեգենդի, նվիրված է Սուրբ Եղիշեի եղբոր հիշատակին: Վարդաշենից ընդամենը երեք կիլոմետր հեռավորության վրա, հայկական Շալե գյուղից ոչ հեռու, հայկական վանքի մոտակայքում, կարելի է տեսնել մի խարխուլ եկեղեցի, որը, ըստ ավանդության, կառուցվել է սուրբ Եղիշեի ձեռքով: Տեղաբնիկ ուտիների պաշտամունքային վայրերից է Սբ Եղիշե եկեղեցին Նիջում, որը ավանդույթի համաձայն կառուցվել է նրա աշակերտներից մեկի մասունքների տեղում: Սուրբ Եղիշեի առասպելն առաջացել է 7-րդ դարում՝ ի հակակշիռ՝ Թադևոս առաքյալի: Հետագայում այն ալբան-ուտիների հետնորդներին հնարավորություն տվեց մատնանշել իրենց տարբերակիչ առանձնահատկությունները կրոնի հարցում: Ֆրանսիացի բանասեր, կովկասագետ գիտնական Ժան-Պիեռ Մահեի կարծիքով, կան մի շարք խնդիրներ, որոնք թույլ չեն տալիս այս ավանդությունը դիտել որպես ուղղակի լեգենդ: Դադիվանքի հիմնադրման գործը վերագրվում է Թադևոս առաքյալի աշակերտին (ավանդության համաձայն՝ եկեղեցին հիմնվել է Քրիստոսի առաքյալներից Թադևոսի հետևորդ Դադեի կողմից 1-ին դարում-խմբ.): Այսպիսով, ըստ Հրանուշ Խառատյանի, մերժելով Սուրբ Թադևոսին և նրան հակադրվելով Սբ Եղիշեին՝ ալբանական եկեղեցին ժխտում է կապը Դադիվանքի հետ:

Դրան զուգահեռ՝  ուտիները, որոնք բոլոր դարերում հանդիսացել են Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ, ապրելով իրենց պատմական հայրենիքում, լինելով Ադրբեջանի քաղաքացիներ, չեն կարող իրենց ճանաչել որպես ՀԱԵ հետևորդներ, այսօր նրանք համարվում են Ադրբեջանի ալբանական եկեղեցու հետեւորդներ: Արդյունքում, Հայ Առաքելական եկեղեցին օրինական իրավունք ունի արգելել ալբանացի հոգևորականների կողմից Դադիվանքում կրոնական ծիսակատարությունների անցկացումը: