Ով է գնդակահարել հայ ռազմագերիներին և ինչպես դա կանդրադառնա Երևան-Բաքու բանակցությունների վրա. BBC-ի հետաքննությունը

Հայաստանի դեմ 2022 թվականի սեպտեմբերին կայացած ադրբեջանական ագրեսիայի ժամանակ ադրբեջանցի զինվորականները գնդակահարել են 8 (որոշ տեղեկություններով՝ 9) անզեն հայ զինվորի։ «Արմենպրես»-ի փոխանցմամբ՝ միջադեպն ուսումնասիրել են BBC-ի, Bellingcat հետաքննական խմբի և Human Rights Watch (HRW) միջազգային իրավապաշտպան խմբի լրագրողները։ BBC-ն ուսումնասիրել է նաև, թե ինչպես տեղի ունեցածը կանդրադառնա Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության բանակցությունների վրա։

«Արևածագի շողերով լուսավորված բլրի գագաթին զինված մարդիկ, որ հենց նոր էին գրավել հակառակորդի մարտական դիրքերը, զենքի սպառնալիքով մի խումբ ռազմագերիների հավաքում են մի վայրում և ստիպում նրանց, ձեռքերը բարձրացրած, նստել գետնին: Հնչում են կրակոցներ: Լսվում է բղավոց ադրբեջաներեն լեզվով՝ «Վուրմա, Վուրմա» (Մի՛ կրակեք)։ Ռազմագերիներն ընկնում են, ընկածների ուղղությամբ կրակոցները որոշ ժամանակ դեռ շարունակվում են», - ներկայացնում է միջադեպը BBC-ն՝ հավելելով, որ բջջային հեռախոսով նկարահանված 40 վայրկյան տևողությամբ տեսահոլովակն արագ տարածվեց սոցիալական ցանցերում և Telegram-ալիքներում։

Հոդվածում նշվում է, որ Հայաստանը Ադրբեջանին մեղադրել է ռազմագերիների նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքի և արտադատական սպանությունների մեջ։ Իսկ Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան Քրիստիննե Գրիգորյանը BBC-ին ասել է, որ այս գործով նյութեր է ուղարկել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան (ՄԻԵԴ): Հոկտեմբերի սկզբին Ադրբեջանի Գլխավոր դատախազությունը հայտարարել էր, որ կատարվում է նախաքննություն, և «եթե ենթադրյալ անձանց, զինվորականների մեղքն ապացուցվի», ապա «քրեական պատասխանատվության հարցը կարող է լուծվել»։

Ո՞վ է կրակել և ո՞վ է դարձել զոհ

Այնուհետև BBC-ն ներկայացնում է տեսանյութի իր վերլուծությունը՝ նշելով, որ հրապարակված կադրերում առնվազն 15 զինծառայող շրջապատել է ութ (այլ տվյալներով՝ ինը) անզեն մարդկանց խմբի, որի անդամները կրում են հայկական բանակում օգտագործվող սաղավարտներ և համազգեստ։
BBC-ն համեմատել է այս կամուֆլյաժը հայկական զինված ուժերի նոր համազգեստների և հայկական բանակի կողմից օգտագործվող սաղավարտների հայտնի լուսանկարների հետ։ Իսկ հարձակվող զինվորների համազգեստը համընկնում է ադրբեջանական բանակում կիրառվող համազգեստի հետ: Այնուամենայնիվ, համազգեստի վրայի գրություններից հնարավոր չէ որոշել, թե որ ստորաբաժանումից են հարձակվող զինվորները:

Bellingcat-ի հետաքննիչները եկել են նույն եզրակացության՝ նրանք համազգեստի գույները համեմատել են camopedia.org կայքում տեղադրված նմուշների հետ, որտեղ ներկայացված են տարբեր երկրների զինված ուժերի համազգեստները:

Տեսանյութը հրապարակած ադրբեջանամետ Telegram-ալիքում ասվում է, որ զինծառայողները  Ադրբեջանի ԶՈւ հատուկ նշանակության ուժերից են (XTQ – xüsusi təyinat qüvvələri): BBC-ի, HRW-ի և Bellingcat-ի հետաքննիչները նաև հաստատել են, որ Vurma («Մի՛ կրակեք») արտահայտությունը բղավողի համար ադրբեջաներենը մայրենի լեզու է։

Թե ինչ է հետո լինում գերեվարվածների հետ՝ հայտնի չէ, սակայն Բերքլիի Կալիֆորնիայի համալսարանի պրոֆեսոր Ռոհինի Հաարը, որին վկայակոչում է HRW-ն, կարծում է, որ նման հեռավորությունից ավտոմատ զենքերից կրակելիս ողջ մնալու հնարավորությունը շատ ցածր է։

Ե՞րբ և որտե՞ղ է տեղի ունեցել գնդակահարությունը

Միջադեպի ժամանակը պարզելու համար Bellingcat-ի հետաքննիչները կիրառել են ժամանակագրական տեղորոշման մեթոդներ, այդ թվում՝ արբանյակային պատկերները և արևի դիրքը՝ նկարահանման վայրի նկատմամբ:

«Առկա տվյալները բավարար չեն կրակոցի ամսաթիվը ճշգրիտ որոշելու համար. ըստ հետաքննիչների՝ միջադեպը կարող էր տեղի ունենալ օգոստոսի կեսերից մինչև սեպտեմբերի 13-ի առավոտյան ժամը 6:00-6:30-ն ընկած ժամանակահատվածում: Բայց, հաշվի առնելով, որ սեպտեմբերյան մարտերը հայ-ադրբեջանական սահմանին տեղի են ունեցել սեպտեմբերի 12-ի լույս 13-ի գիշերը, ամենահավանական ժամանակը կարող է լինել սեպտեմբերի 13-ի վաղ առավոտը», - նշվում է հոդվածում։

Արձագանք և փոխադարձ մեղադրանքներ

Հայաստանը Ադրբեջանին մեղադրել է ռազմական հանցագործության մեջ և դիմել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան և ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարան, որը քննում է պետությունների հայցերը միմյանց դեմ։

Ադրբեջանի իշխանությունները հայտնել են, որ տեսանյութի հայտնվելու հետ կապված «բազմաթիվ քննչական գործողություններ» են իրականացրել և 10 քրեական գործ են հարուցել։ Ադրբեջանի գլխավոր դատախազի առաջին տեղակալ Էլչին Մամեդովը BBC-ի ադրբեջանական ծառայությանը հրաժարվել է մեկնաբանություն տալ իրավիճակի առնչությամբ՝ վկայակոչելով հետաքննության գաղտնիությունը, սակայն նշել է, որ «տեսանյութում կեղծիքի տարրեր կան»։

Շատ դիտորդներ, հիմնվելով Ադրբեջանի անցյալի փորձի վրա, քիչ հույս ունեն, որ որևէ գործողություն կձեռնարկվի:

«Երբ 2020 թվականին կողմերի միջև ռազմական գործողությունների ավարտից անմիջապես հետո հայտնվեցին հայ զինվորների խոշտանգումների տեսագրությունները, Ադրբեջանի դատախազությունն այն ժամանակ նույնպես խոստացավ գործել, և մի քանի կասկածյալներ ձերբակալվեցին, սակայն հետաքննությունը ձգձգվեց, և ոչ ոք չդատապարտվեց։ 2020 թվականին ձերբակալված զինվորներից առնվազն մեկը 2022 թվականին պարգևատրվել է «Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» մեդալով», - eurasia.org-ի հոդվածում հիշեցնում են Ջոշուա Կուչերան, Անի Մեջլումյանը և Ուլքեր Նաթիգիզին։

Հոդվածում նաև նշվում է, որ նոյեմբերի 8-ին Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում իրենց տարած հաղթանակի 2 տարվա առթիվ ունեցած ելույթի ժամանակ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Շուշիում հայտարարել էր, որ սեպտեմբերի իրադարձությունները «դաս պետք է լինեն Հայաստանի համար» և ոչինչ չէր ասել Բաքվի և Երևանի միջև վստահության վերականգնման հնարավոր քայլերի մասին։

«Նախագահ Ալիևի ելույթը, որտեղ նա Հայաստանին անվանում է «թշնամի» և խոսում սեպտեմբերին «տված դասի» մասին, ճնշող զգացողություն է առաջացնում», - թվիթերում գրել է Կարնեգի հիմնադրամի ավագ հետազոտող, Ղարաբաղի մասին գրքի հեղինակ Թոմաս դե Վաալը։

Հոդվածում նշվում է, որ պարբերաբար տեղեկություններ են ստացվում բախումների և զինվորականների մահվան մասին՝ ինչպես Ադրբեջանի և Հայաստանի սահմանին, այնպես էլ Լեռնային Ղարաբաղում՝ ռուս խաղաղապահների վերահսկողության գոտում։

BBC-ի ռուսական ծառայությունը նաև մեջբերում է քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանի խոսքերը, ով գտնում է, որ Բաքուն ակտիվորեն ռազմական դիվանագիտության քաղաքականություն է վարում՝ փորձելով Հայաստանին ստիպել խաղաղության պայմանագիր կնքել Ադրբեջանի համար շահավետ պայմաններով, եթե Երևանը ցանկանում է խուսափել հետագա ռազմական էսկալացիայից:

Հոդվածում նաև մեջբերում են լրագրող և գրող Մարկ Գրիգորյանի խոսքերը, ով նշում է, որ «տեսանյութերը, որոնցում պատկերված են ինքնապաշտպանվելու հնարավորությունից զրկված մարդկանց նկատմամբ վայրագությունները, ուժեղացնում են Հայաստանում չափազանց բացասական կարծրատիպերը (ադրբեջանական) հարևանների նկատմամբ»:

«Ադրբեջանի հանրային տարածքում հազվադեպ են դրական արտահայտվում հարևանների մասին։ Սոցցանցերում արշավ է իրականացվում Հայաստանի վրա ռազմական ճնշումների հետ չհամաձայնողների դեմ՝ «Ճանաչիր դավաճանին» հեշթեգով։ BBC-ի ադրբեջանական ծառայության թղթակիցները ականատես են եղել, թե ինչպես տարրական դպրոցում 5-6 տարեկան երեխաներին սովորեցնում էին միահամուռ բղավել «Ատելություն, ատելություն թշնամու հանդեպ» (մեկ այլ կարգախոսի հետ մեկտեղ՝ «Ղարաբաղն Ադրբեջան է»), - նշված է հոդվածում:

Դիվանագետների կարծիքով՝ չնայած հոռետեսությանը, Բաքուն և Երևանն ամեն դեպքում, թեև դանդաղ, բայց շարժվում են դեպի համաձայնագիր, որը կարող է լինել առաջին նշանակալից քայլը դեպի խաղաղություն՝ 2020 թվականին ստորագրված փաստաթղթից հետո։

«Սակայն սեպտեմբերյան արյունահեղությունը երկու մայրաքաղաքներում այլ կերպ է դիտվում. ոմանց համար դա «խաղաղության պարտադրում» է, ոմանց համար՝ «ուժային ճնշումը գործում է» փաստարկի հաջողությունն է», - նշվում է հոդվածում։

Անցումային արդարադատությո՞ւն

Թեև ադրբեջանական հասարակության մեջ որոշակի քննադատություն եղավ ռազմագերիների հետ կապված տեսանյութի հրապարակումից հետո, սակայն այն լայն քննարկման չարժանացավ։

«Դրա հիմնական պատճառներից մեկն այն էր, որ ո՛չ առաջին, ո՛չ էլ երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմներից հետո պատերազմական հանցագործությունները չեն հետաքննվել կողմերից որևէ մեկի կողմից, և հասարակությունները դա ընկալեցին որպես «նոր իրողություն», - հիշեցնում է BBC-ն միջազգային International Crisis Group կազմակերպության ադրբեջանցի վերլուծաբան Զաուր Շիրիևի խոսքերը։

Հոդվածում նաև նշվում է, որ ազգամիջյան հակամարտությունները նոր երևույթ չեն, բայց այն վայրերում, որտեղ դրանք հաջողությամբ լուծվել են, մեծ դեր է խաղացել անցումային արդարադատության համակարգը:

Ինչպե՞ս բուժել վերքերը

Զաուր Շիրիևը գտնում է, որ անցումային արդարադատության տարրերը խաղաղ բանակցություններում ներդնելու հսկայական անհրաժեշտություն կա, և դա պետք է արտացոլվի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագրում։ Անցումային արդարադատության մեխանիզմն՝ ընդհանրապես, իսկ իրադարձությունների մասին ճշմարտությունը և փոխհատուցումները՝ մասնավորապես,  հանրային աջակցության կարիք ունեն։ Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է ակտիվ քաղաքացիական հասարակություն և ազատ մամուլ՝ գործընթացը ղեկավարելու համար:

«Ցավոք, 2020 թվականի պատերազմից հետո մենք նման ակտիվություն չենք տեսնում, և եթե այդ քայլերը չձեռնարկվեն, ապա, ցավոք, մենք ականատես կլինենք նոր պատերազմական հանցագործությունների»,- ասում է Շիրիևը: